قهوه و تاریخ

کشور به کشور

اتیوپی

هیچکس به طور دقیق نمی‌داند که قهوه چگونه و چه زمانی کشف شد اما افسانه‌های زیادی درباره‌ی خاستگاه آن وجود دارد.

نخستین نشانه‌های مربوط به قهوه و تاریخچه‌ی قهوه در قرن یازدهم میلادی مشاهده شده است. قهوه‌ای که امروزه در سرتاسر جهان پرورش می‌یابد می‌تواند اجداد خود را قرن‌ها قبل در جنگل‌های باستانی قهوه در فلات اتیوپی بیابد. در آنجا افسانه‌ای وجود دارد که می‌گوید بز فردی به نام کالدی پتانسیل این دانه‌های محبوب را کشف کرد.

داستان از این قرار است که فردی به نام کالدی کشف کرد که بزهایش بعد از خوردن دانه‌های قهوه چنان دچار اضطراب می‌شوند که شب‌ها نمی‌خوابند. کالدی مشاهدات خود درباره‌ی این میوه‌ی عجیب را با راهب بزرگ معبد محل زندگی خود در میان گذاشت.

راهب بزرگ نیز یک نوشیدنی از آن دانه‌ها برای خود درست کرد و متوجه شد که مصرف این نوشیدنی باعث می‌شود در ساعات طولانی عبادت و مناجات خود در طول شب هوشیار بماند. راهب بزرگ این تجربه خود را به راهبان دیگر اطلاع داد و بدین ترتیب خاصیت اسرارآمیز این نوشیدنی به سرعت میان افراد دیگر نیز پخش شد. هنگامی که اخبار این قهوه به شرق رسید و قهوه وارد شبه‌جزیره عربستان شد، سفری آغاز و باعث شد این دانه‌ها به سرتاسر جهان راه پیدا کنند.

شبه جزیره عربستان

پس از اتیوپی، دانه‌های قهوه در قرن چهاردهم میلادی به شبه جزیره عربستان رسید. مردم این کشور ابتدا طبق دستورات مردم اتیوپیایی، قهوه را مصرف می‌کردند اما پس از مدتی پرورش و رشد درخت قهوه در شهر یمن آغاز شد. یمن به دلیل آب و هوای حاره‌ای و شرجی مکان بسیار مناسبی جهت کاشت و پرورش قهوه بود.

این نوشیدنی به سرعت در جهان عرب شهرت یافت و علت آن هم بیشتر به این خاطر بود که دین اسلام در میان اعراب گسترش یافته بود، نوشیدنی‌های الکلی را حرام بشمار می‌آورد، به همین دلیل قهوه به عنوان جایگزینی برای نوشیدنی‌های الکلی استفاده می‌شد. در واقع میان اعراب بودند که استفاده از قهوه را در تمام مناطق عرب‌نشین و خاور نزدیک رواج دادند.

ترکیه

پس از اعراب نوبت به ترکیه رسید. پادشاه ترکیه در قرن پانزدهم، علاقه‌ی بسیاری به انواع نوشیدنی داشت و قهوه نیز یکی از نوشیدنی‌های مورد علاقه‌ی وی بود. در واقع قهوه ترک که امروزه بسیار معروف است از قصر این پادشاه استانبول کشف شده است.

آن‌ها قهوه را مانند قهوه‌ی ترک امروزی تهیه می‌کردند با این تفاوت که قهوه به جای اجاق روی آتش مستقیم تهیه می‌شد. قهوه ابتدا در قصر سلطان تهیه و مصرف شد و به تدریج در عمارت‌ها و عمدتاً توسط افراد ثروتمند ترکیه رواج یافت.

قهوه در استانبول ابتدا توسط دست‌فروشان در خیابان فروخته می‌شد اما به تدریج مغازه‌های قهوه فروشی و قهوه‌خانه‌ها بازگشایی شدند و مردم به خصوص هنرمندان، روشنفکران و دانشجویان توانستند به راحتی به قهوه دسترسی پیدا کنند. از این رو آشنایی بیشتر مردم ترکیه با قهوه توسط قهوه‌خانه‌ها بود.

اولین قهوه‌خانه به نام Kiva Han در منطقه‌ی Tahtakale ترکیه بازگشایی شد و پس از آن روند تاسیس قهوه‌خانه‌ها در تمام شهرهای ترکیه به سرعت افزایش یافت. فرهنگ قهوه‌خانه به تدریج در بین مردم ترکیه و به ویژه استانبول نهادینه شد و مردم روز خود را با خواندن کتاب شعر و نوشیدنی قهوه سپری می‌کردند.

خاورمیانه

قهوه تا پایان قرن شانزدهم در ایران، مصر و سوریه نیز شناخته شده بود. قهوه نه تنها در خانه‌ها بلکه در بسیاری از قهوه‌خانه‌های عمومی نیز سرو می‌شد. این قهوه‌خانه‌ها به سرعت در سرتاسر شهرهای خاور نزدیک یا همان خاورمیانه تاسیس شدند. مهبوبیت قهوه‌خانه‌‌ها بی‌نظیر بودند و مردم برای انواع فعالیت‌های اجتماعی در این مکان گرد هم می‌آمدند.

مردم در قهوه‌خانه‌ها نه تنها به نوشیدن قهوه و گفت‌وگو مشغول می‌شدند بلکه در آنجا به شنیدن موسیقی، دیدن نمایش، بازی شطرنج و رد و بدل کردن خبرهای روز نیز می‌پرداختند. قهوه‌خانه‌ها به سرعت به مراکز مهمی برای رد و بدل کردن اطلاعات بدل شدند از این رو به آن‌ها مدارس حکمت نیز می‌گفتند. همچنین از آنجا که سالیانه هزاران زائر از شهر مقدس مکه بازدید می‌کردند، نام شربت عربی به سرعت در جهان پخش شد.

قهوه در راه اروپا

دوره‌ی دیگری از تاریخ قهوه مربوط به اروپا است. گردشگران اروپایی که به خاور نزیک (غرب آسیا) سفر کرده بودند داستان‌هایی از یک نوشیدنی تلخ و عجیب به نام شربت عربی را برای دیگران تعریف کردند. به لطف تلاش‌های بازرگانان و مسافران اروپایی که به استانبول سفر می‌کردند قهوه در اروپا و به تدریج در سراسر دنیا گسترش پیدا کرد.

در قرن هفدهم میلادی قهوه به اروپا راه یافت و خیلی زود به یک نوشیدنی محبوب در سرتاسر قاره‌ی اروپا تبدیل شد. نخستین مردمی که در اروپا قهوه نوشیدند ونیزی‌ها بودند. بازرگانان ونیزی در سال ۱۶۱۵ به استانبول سفر کردند و پس از آشنا شدن با قهوه، آن‌ها را برای فروش به ونیز ایتالیا بردند. برخی مردم با سوءظن و ترس نسبت به این نوشیدنی جدید واکنش نشان دادند و آن را اختراع تلخ شیطان نامیدند. به محض ورود قهوه به ونیز کشیش محلی شهر قهوه را تحریم کرد.

این تصمیم چنان جنجالی به پا کرد که از پاپ کلمنت هشتم خواسته شد تا مداخله کند. پاپ کلمنت هشتم نیز اعلام کرد که قصد دارد پیش از هرگونه تصمیم‌گیری، این نوشیدنی را تست کند. پس از آنکه او قهوه را نوشید به قدری از این تازه وارد جنجالی خوشش آمد که آن را مورد تایید معرفی کرد. با وجود چنین مخالفت‌ها و حواشی، قهوه‌خانه‌ها به سرعت به محلی برای فعالیت اجتماعی و ارتباطی در شهرهای بزرگ انگلستان، اتریش، فرانسه، آلمان و هلند تبدیل شدند.

فرانسه

مسافرانی که به استانبول سفر کرده و از طعم خوب قهوه‌ی آنجا چشیده بودند در نامه‌هایی به دوستان ود در شهر مارسی از قهوه صحبت کردند که این باعث شد شوق و ذوقی در مردم برای نوشیدن قهوه شکل بگیرد.

سفیر وقت فرانسه Monsieur de la Roque برای مردم مارسی این امکان را فراهم کرد و باعث شد قهوه به فرانسه نیز برسد. نخسین قهوه‌خانه‌ی مارسی در سال ۱۶۷۱ تاسیس شد و در ابتدا فقط برای مسافران و بازرگانان کشورهای دیگر استفاده می‌شد اما کم کم جنبه‌ی عمومی به خود گرفت و مردم از تمامی توده‌ها به قهوه‌خانه‌ها می‌رفتند.

پس از مارسی تاریخ قهوه به پایتخت فرانسه یعنی پاریس رسید. نخستین قهوه‌خانه پاریس Cafe de Procope در سال ۱۶۸۶ بازگشایی شد و به تدریج به عنوان قهوه‌خانه‌ی مورد علاقه‌ی بسیاری از هنرمندان مشهور که شامل شاعران، نمایشنامه‌نویسان، بازیگران و موزیسین‌ها شناخته شد. پس از این قهوه‌خانه، کم کم در هر کجای شهر می‌شد قهوه‌خانه‌ها را پیدا کرد.

انگلستان

آشنایی مردم انگلستان با قهوه به سال ۱۶۳۷ بر می‌گردد. در این سال یک فرد ترک، قهوه را به شهر آکسفورد در جنوب شرقی انگلستان برد. این نوشیدنی به تدریج در بین بسیاری از دانشجویان و استادان این شهر محبوب شد و آن‌ها باشگاه قهوه آکسفورد را پایه‌گذاری کردند.

اولین قهوه‌خانه آکسفورد به نام Angle در سال ۱۶۵۰ بازگشایی شد. دو سال بعد یک فرد یونانی به نام Pasqua Rossee نخسین قهوه‌خانه را در لندن پایتخت انگلستان افتتاح کرد. از آنجا که وی با قهوه ترک آشنایی داشت و همچنین دوستانی در این زمینه داشت یکی از بهترین قهوه‌ها را ارائه می‌داد.

قهوه در سال ۱۶۶۰ به بخشی از فرهنگ اجتماعی لندن تبدیل شد و قهوه‌خانه‌ها در انگلستان به اصطلاح دانشگاه پنی نامیده می‌شدند زیرا افراد در آنجا با پرداخت تنها یک پنی می‌توانستند یک فنجان قهوه خریداری کنند و درگیر مکالمات مهیج شوند.

قهوه به سرعت جایگزین نوشیدنی‌های رایج آن زمان برای صبحانه شد. کسانی که به جای الکل، قهوه می‌نوشیدند روز خود را با انرژی بیشتر و بسیار هوشیارانه آغاز می‌کردند و کیفیت کار آن‌ها به شدت افزایش یافته بود. در قرن هفدهم میلادی بیش از ۳۰۰ قهوه‌خانه در لندن وجود داشت که هر یک از این قهوه‌خانه‌ها مخصوص افرادی با شغل‌های یکسان بود. اکثر مشتریان این قهوه‌خانه‌ها از طبقه تجار، هنرمندان، دلالان و دریانوردان بودند. بسیاری از مشاغل از طریق این قهوه‌خانه‌های تخصصی رشد کردند، به عنوان مثال شرکت تجارتی لوید لندن در قهوه‌خانه ادوارد لوید متولد شد.

هلند

تاریخ قهوه در هلند نسبت به دیگر کشورها متفاوت است.

هلند از سال‌ها پیش در کار تجارت قهوه بوده و بیشتر از یک نوشیدنی، به عنوان یک کالای تجاری به قهوه نگاه می‌کرده است. در واقع برای نخستین بار قهوه در قرن هفدهم میلادی از طریق یمن یه هلند رسیده است. پس از آن هلند شروع به نهادینه کردن فرهنگ قهوه در مستعمره‌هایش کرده است. در سال ۱۶۹۹ کشت و پرورش قهوه در جزیره‌ی جاوا آغاز شد و در سال ۱۷۱۱ نخستین دانه‌های قهوه‌ی جاوایی در بازار آمستردام فروخته شد. همچنین افتتاح نخستین قهوه‌خانه‌ها در هلند به دهه‌ی ۱۶۶۰ بر می‌گردد.

در دهه‌ی ۱۶۸۰ هلند قهوه را در اسکاندیناوی معرفی کرد جایی که امروزه به عنوان یکی از پرمصرف‌ترین قهوه‌نوش‌های جهان به حساب می‌آید.

آلمان

قهوه در آلمان در سال ۱۶۷۵ معرفی شد و بازگشایی قهوه‌خانه‌ها در این کشور به سال‌های ۱۶۷۹ تا ۱۶۸۰ در شهرهای برمن، هامبورگ و هانوفر بر می‌گردد. البته مطابق معمول در ابتدا نوشیدن قهوه در آلمان مربوط به طبقه‌ی اشراف‌زادگان بوده است اما در ابتدای قرن هجدهم مصرف قهوه تقریباً فراگیر شده و مردم در خانه‌ها قهوه را تهیه می‌کردند.

در کنار Cafe de Procope پاریس، یکی از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین قهوه‌خانه‌ها در اروپا به نام Coffee Baum مربوط به شهر لایپزیگ آلمان می‌باشد که در سال ۱۶۹۴ افتتاح شده است.

آمریکا

تاریخ قهوه در آمریکا نیز به سال ۱۶۶۸ بر می‌گردد و اولین قهوه‌خانه به نام The King’s Arms در سال ۱۶۹۶ در شهر نیویورک تاسیس شد.

در اواسط قرن هفدهم میلادی قهوه به نیوآمستردام که بعدها توسط انگلیسی‌ها نیویورک نامیده شد، رسید. اگرچه قهوه‌خانه‌ها به سرعت شروع به رشد نمودند اما چای همچنان تا سال ۱۷۷۳ نوشیدنی مورد علاقه‌ی مردم در این قاره در سال ۱۷۷۳ و زمان پادشاهی جورج شوم، مالیات و عوارض سنگینی برای واردات چای درنظر گرفته شد. مهاجران علیه این قوانین قیام کرده و در اعتراض به قیمت بالای چای، به نوشیدن قهوه روی آوردند.

این شورش که به حزب چای بوستون معروف است قهوه را برای همیشه به نوشیدنی مورد علاقه‌ی آمریکایی‌ها تبدیل کرد. لذا در قرن هفده و هجده مصرف قهوه در آمریکا بیش از پیش رایج شد و مردم بیشتری برای مصرف قهوه به قهوه‌خانه‌ها رفته یا قهوه را در منزل تهیه می‌کردند.

از میانه‌های قرن ۱۹ به بعد، قهوه به یک کالای تجاری مهم در سراسر دنیا تبدیل شده که تا امروز نیز این روند ادامه داشته و بسیار بیشتر گسترش یافته است.

مزارع در سراسر جهان

با افزایش تقاضا برای این نوشیدنی، رقابت شدیدی برای کشت قهوه در خارج از عربستان به وجود آمد. سرانجام هلندی‌ها موفق شدند در نیمه‌ی دوم قرن هفدهم نهال قهوه را بدست آورند.

اولین تلاش آن‌ها برای کاشت این نهل در هند به شکست منجر شد اما تلاش آن‌ها در بتویا در جزیره‌ی جاوا نتیجه داد!

گیاهان شکوفا شدند و هلندی‌ها خیلی زود به تجارت قهوه درست یافتند. سپس کشت درختان قهوه را به جزایر سوماترا و سولاوسی کسترش دادند.

در سال ۱۷۱۴ شهردار آمستردام یک نهال قهوه را به لویی چهاردهم پادشاه فرانسه هدیه داد. شاه لویی دستور داد که آن نهال در باغ سلطنتی گیاه‌شناسی در پاریس کاشته شود.

در سال ۱۷۲۳ یک ملوان جوان به نام گابریل دکلیو به یکی از نهال‌های شاه لویی دست پیدا کرد و با وجود یک سفر دریایی پرحادثه، آب و هوای وحشتناک، یک خرابکار که قصد نابودی نهال را داشت و حمله دزدان دریایی، موفق شد نهال را با موفقیت به مارتینیک برساند.

از آن نهال حدود ۱۸ میلیون درخت قهوه طی ۵۰ سال در جزیره مارتینیک رشد داده شد. حتی جالب‌تر اینکه این نهال والد کلیدی درختان قهوه در سرتاسر کارائیب، آمریکای جنوبی و حتی آمریکای مرکزی بوده است.

قهوه برزیلی وجود خود را مدیون فرانسیسکو دو ملو پالهتا است که برای دریافت نهال قهوه توسط امپراتور به گوانایای فرانسه فرستاده شد.

فرانسوی‌ها حاضر به فروختن نهال قهوه نشدند اما همسر یکی از فرمانداران فرانسوی که محو زیبایی فرانسیسکو شده بود قبل از برگشتنش به برزیل، یک دسته گل که لابه‌لای آن دانه‌های قهوه پنهان شده بود به او هدیه داد:

هدیه‌ای که امروز صنعت میلیارد دلاری برزیل را می‌چرخاند!

تهیه و تنظیم: تیم تحقیقاتی ایرناب